De mythe van de Scandinavische kerstkabouters

Wist jij dat kabouters een belangrijke rol spelen in de Scandinavische kerst? En dat het verhaal van de Amerikaanse kerstman op deze kleine mannetjes (plus flink wat andere nordic tradities) is gebaseerd? In deze blog vertel ik je het verhaal over de ’tomte’ of ‘nisse’ zoals de Denen, Finnen, Noren en Zweden ze kennen. Waarom zijn ze er eigenlijk? En wat doen die kleine kabouters de hele dag?

Wat is een nisse of tomte (kerstkabouter)?

Nisse(r), Tomte, Tonttu… Zoveel talen, zoveel namen zijn er voor het mythische Scandinavische karakter. Volgens de oude verhalen is deze kabouter nooit langer dan een meter, draagt hij versleten kleren en heeft hij altijd een lange witte baard en een rode (of andere felgekleurde) muts op zijn hoofd. Tomte/nisse lijken een beetje op de in Nederland wereldberoemde tuinkabouters, maar dan toch een beetje anders.

Beschermers van de boerderij

Tomte of nisser zijn zijn volgens de overlevering beschermers van de boerderij en alle gebouwen die er op het boerenerf staan. De kabouter woont vaak in de keuken, de bijkeuken of in een stal en zorgt er ook voor dat de mensen en de dieren (specifiek de paarden) op de boerderij veilig zijn. Vroeger dachten mensen zelfs dat de huiskabouter de ‘ziel’ was van de persoon die als allereerste de boerderij bewoonde.

De tomte of nisse verwachtte eigenlijk maar weinig van de mensen waarvoor hij werkt. Het enige wat nisser willen, is respect en vertrouwen. En een lekkere kom met julegrøt – kerstpap met boter – op kerstavond. Dat ook. Dit gebruik wordt gezien als een overblijfsel van voorouderverering (deden we vroeger allemaal). Oh en behandel je de beste man niet met respect (vergeet je hem die lekkere kom pap te geven bijvoorbeeld) dan verdwijnt hij uit huis en dat leidt tot armoede voor de boer en zijn gezin.

Er zijn trouwens nog meer soorten kabouters, zoals de kirkenisse (woont in de kerk) en de skovnisse (woont in de natuur). Ook grappig: de sætternisse verstopt drukfouten in boeken en tijdschriften. En hij verstopt ze zó goed, dat ze tijdens het proeflezen niet worden ontdekt.

Don’t mess with the nisse!

De kabouter was vroeger trouwens helemaal niet zo braaf of netjes. Hij haalde flink wat kattenkwaad uit! Er zijn verhalen van boze tomte die de koeien doodden omdat ze geen respect kregen van hun ‘mensen’. En er waren er ook die eten of spullen stalen van de buren, om te zorgen dat hun ‘eigen’ boerderij daarvan kon profiteren.

Dat ze tegenwoordig nog steeds dingen uitvreten, vertelt Caroline op haar website Klein Deens Geluk. Zij woont als Nederlandse sinds een aantal jaar in Denenmarken en blogt over de Deense taal en cultuur. “Nisse hebben de neiging flauwe of soms zelfs lugubere grapjes uit te halen als ze zich niet serieus genomen voelen. Wat voor grapjes? Daar ben ik nog steeds niet achter. Iedere keer als ik die vraag stel, krijg ik als antwoord: ‘gewoon, grapjes, weet je’. Niemand durft het lot te tarten als het om nisse gaat, zo lijkt het.”

Nisse was inspiratie voor het uiterlijk van de kerstman

Tegenwoordig associëren de Scandinaviërs de tomte of nisse vooral met Kerst. Dat is ontstaan in de jaren ’40 van de 19e eeuw. Toen werd de nisse van de boerderij degene die de kerstcadeautjes bracht. Niet zo gek natuurlijk, als je voor hem wat te eten moet neerzetten op Kerstavond. Hij werd sindsdien de julenisse(n) of jultomte genoemd.

En eigenlijk lijkt die kleine kabouter best wel op de Amerikaanse kerstman zoals we hem allemaak kennen. Ik las op de site van Caroline ook dat het ontwerp van de moderne kerstman (bedacht door Haddon Sundblom voor Coca-Cola) geïnspireerd is op de kerstkabouter, omdat de ontwerper die rode kleuren en mutsen er zo gezellig uit vond zien.

(On)bekende kersttradities

In Zweden wordt de julenisse trouwens altijd vergezeld door de kerstgeit, julbocken. Meer over dat figuur lees je hier. Lang lang geleden, geloofde men dat de god Thor in zijn koets door de lucht reed, voortgetrokken door twee geiten. Christenen adopteerden de kerstgeit als een symbool voor Kerst. En sja, de moderne kerstman vliegt ook door de lucht. Alleen zit hij in een slee en wordt hij voortgetrokken door een stel rendieren. Verschil moet er zijn, natuurlijk…

Waar de legende van vroeger en de moderne traditie elkaar ontmoeten, is bij het neerzetten van de kerstpap op Kerstavond. In veel Scandinavische huizen wordt nog steeds op kerstavond een grote kom julegrøt achtergelaten voor de julenisse of jultomte. En ook die traditie komt je vast bekend voor: in Amerika zetten de kinderen natuurlijk speciaal voor de Kerstman melk en koekjes neer.

Heb jij een kerstkabouter in huis?

In Scandinavische landen staan de kerstwinkels bol van de kerstkabouters. Maar ook in de Nederlandse tuincentra en winkeltjes kom je ze wel tegen hoor. Ze zijn er in allerlei soorten en maten. Vaak is de muts van de julenisse zover over zijn ogen getrokken, dat je ze niet meer kunt zien. En zijn neus is meestal lekker rond en bol. Gezellig! Heb jij eigenlijk al een kerstkabouter in huis?

Bronnen: Ingebretsens.com, Wikipedia en Klein Deens Geluk.